van Motteburcht tot Kasteelcomplex, of toch niet?

Het is niet bekend wanneer het oorspronkelijke kasteelcomplex 'ten Bergh' gebouwd werd. Volgens diverse bronnen zou dat in de 14e eeuw zijn. Echter, er is ter plekke nooit geen archeologisch onderzoek verricht. Bij de restauratie(s) van de nu nog aanwezige watermolen en de rentmeesterswoning is daar ook geen opheldering uit gekomen. Tijdens mijn speurtocht naar de geschiedenis van kasteelcomplex 'ten Bergh', ben ik tot de conclusie gekomen dat, ondanks dat er geen bewijzen zijn en voordat kasteel of huis ten Bergh gebouwd werd, er waarschijnlijk op de dezelfde plek een motteburcht gestaan kan hebben. Om de geschiedenis van dit kasteel een vollediger beeld te geven heb ik me daar eens in verdiept. Er zijn vele publicaties over motteburchten en/of mottekastelen. Uit al die beschrijvingen heb ik geprobeerd, me een indruk te vormen hoe het dan wel geweest zou kunnen zijn in Spoordonk.

Voor zover bekend werden de eerste kastelen tussen 800 en 1000 na Christus gebouwd. De kusten van Europa werden door de Noormannen onveilig gemaakt. Die plunderden de dorpen en boerderijen en de mensen waren daardoor bang en probeerden hun woning en hun land tegen de indringers te beschermen. De 'rijksten' bouwden muren en wallen om hun huizen. Zo werden hun bezittingen beschermd. Simpel gezegd waren dat de eerste 'kastelen' of 'burchten'. Men breidde het erf binnen de muren uit met stallen, schuren, koetshuizen, werkplaatsen en woningen voor personeel. Soms zelfs werden er boerderijen gebouwd. Een kasteel was in feite een klein dorp.

Na het jaar 1000 kwam er in West-Europa een nieuw soort kasteel bij: de motteburcht of mottekasteel. Het is een vroegmiddeleeuws burchttype dat over het algemeen in hout opgetrokken werd maar later ook in natuursteen (in Nederland baksteen) voorkwam. Het belangrijkste kenmerk was dat het op een motte stond, een kunstmatig aangelegde aarden heuvel. Om de heuvel lag een gracht. Vaak bestond het mottekasteel uit een of meerdere voorburchten (de nederhof of nederhuis). Daar bevonden zich de agrarische gebouwen van de heer en soms ook nog een woning voor het personeel, zoals bijvoorbeeld de rentmeester. Binnen het complex was de hoofdburcht of adellijk huis het belangrijkste, want daar woonde de kasteelheer zelf. De motte deed tevens dienst als toevluchtsoord in onrustige tijden en als statussymbool.  Motteburchten ontstonden waarschijnlijk het eerst in Midden-Frankrijk en Duitsland. In de middeleeuwen, de 13e eeuw, waren er veel eenvoudige motteburchten in Nederland. In Brabant kwam dit type kasteel ook veel voor. Zo waarschijnlijk ook in Spoordonk bij Oirschot.

In Spoordonk heeft dus mogelijk ook zo'n motteburcht gestaan. In het artikel 'De historische geografie van Oirschot in vogelvlucht' door Bart Leenders schrijft hij het volgende: "In de 11e eeuw is de molenaar aan de Beerze tot vetste boer en vervolgens tot dorpsheer uitgegroeid. Bij de molen richtte hij in de beemden een omwaterde 'burcht' op, die later omgewerkt werd tot een motteburchtje. De naam 'De Berg' herinnert daar vermoedelijk aan (Verpoorte, 1991: er zijn geen aanwijzingen voor bewoning van voor 1200. Als dat juist is, rijst de vraag waar de oude heren van Oirschot dan wèl woonden.)" Bijna ben ik me gaan voorstellen dat die oudste boer wel eens een directe voorvader van onze familie zou kunnen zijn. Echter dat valt vooralsnog niet achterhalen. De plek waar het vroegere huis ten Bergh stond leent zich in ieder geval daar goed voor. Alle benodigde ingrediënten zijn aanwezig. Zoals een 'natuurlijke' lus in de Beerze (vroeger Aa of Grote Stroom geheten) en een watermolen voor waterbeheersing en om te kunnen malen. Alleen een heuvel die ontbreekt, maar die kan na de sloop van het kasteel afgegraven zijn, of de grond eromheen opgehoogd. Kortom dit deel van de rivier bij Oirschot was een ideale plek voor de heren van Oirschot om hun gezag en handel te beheersen. Het valt te bezien of de oudst bekende ridder van Oirschot, Walterus zoon van Deniken van Oirschot, een bewoner of misschien wel de bouwer van een oorspronkelijke motteburcht was. Waarschijnlijk is dat niet zo, maar het kan natuurlijk wel. Niettemin is hij degene die de heerlijkheid Oirschot met alle bezit van goederen en rechten met uitzondering van de jaarlijkse cijnzen e.d., gedwongen, verkoopt aan ridder Rogier van Leefdael als heer van Oirschot. Vanaf het begin van de dertiende eeuw was er in het gebied (het oude Taxandrië) trouwens sprake van verdringing van 'inheemse' adellijke families door de 'Brabantse macht' uit Leuven, onder leiding van de Hertog van Brabant. Dit is te verklaren door het groeiend aantal ridders in die tijd.

Dan schrijft Bart Leenders in datzelfde artikel ook nog: "Spoordonk is een uitgestrekt gehucht aan de Beerse. Hier was het zwaartepunt van het bezit van de heren van Oirschot: kasteel, vier domeinhoeven en de watermolen". Verder ook nog: "Binnen Spoordonk kwamen enkele kleine open akkers voor, die eerder bij enkele grote (domein)hoeven lijken te behoren, dan dat ze in gezamenlijk gebruik bij de andere bewoners waren". Of het tussen 1772 en 1775 afgebroken kasteel ten Bergh zelf deel uitgemaakt heeft van het mottecomplex is op dit moment niet te achterhalen. Ook niet wanneer en door wie het is gebouwd. Opgravingen zouden kunnen zorgen voor het ontbrekende historische materiaal, zeker om de vraag beantwoordt te krijgen of het oudste versterkte huis van Oirschot omschreven kan worden als een motteburcht. Of de naam Ten Bergh of Den Bergh teruggeleid mag worden naar een motte zal ook de toekomst uit moeten wijzen. Ook zal nog onderzoek gedaan moeten of 'hoeve Ter Lulsdonck' onderdeel uitmaakte van genoemde vier Domeinhoeven. 

Ook schrijft Bart Leenders: "Een donk is een hogere zandkop in een moerassige omgeving. Die moerassige omgeving is hier het dal van de Beerse, dat door de tweezijdig gelegen Spoordonk afgekneld wordt: een ideale plek voor een watermolen die met zijn wateropstuwing ook de kasteelgrachten van water verzekerd zal hebben (Buiks, 1990, 187.)"

De watermolen, nu in het bezit van de familie van Esch, maakte trouwens deel uit van een complex waarbij de nog bestaande rentmeesterwoning, diverse landerijen en het kasteel 'den Bergh' behoorde. Alhoewel er op 15-12-1772 het kasteel door de heer van Oirschot publiekelijk verkocht werd, herinnert een gedenksteen op 23-03-1772 ingemetseld in het kasteel Bijsterveld aan de Montfortlaan in Oirschot ons eraan, dat bouwmateriaal van het gesloopte kasteel 'ten Bergh' in Spoordonk gebruikt werd om genoemde kasteel Bijsterveld te bouwen.

Het Oirschotse bezit bestond uit het adellijk huis 'den Bergh' door water omgeven, met bijgebouw, binnenhoven, tuinen, boomgaarden, landerijen, hooischelf, visrecht en de 'verloren kost', met nog een aantal percelen land in de herdgang Spoordonk bij Oirschot. Ondanks dat het vroegere kasteel afgebroken is, zijn er toch nog belangrijke kenmerken van dit complex bewaard gebleven, zoals: de Rentmeesterwoning en de Watermolen.

In 1999 zijn er boringen verricht naar resten van Huis ten Bergh. Men noemt het dan een MOATED SITE. De omschrijving van een Moated Site is als volgt: "Laat-Middeleeuws/vroeg moderne omgrachtte, onverdedigbare, adellijke woning (schans) of stenen kamer als uitbreiding van een (ouder) motte-kasteel. Tevens is deze woning vaak onderdeel van een nederzettingscomplex." Huis Ten Bergh voldoet, volgens diverse publicaties, aan deze stelling.

Maar hen kan natuurlijk ook geheel anders zijn. Zie het citaat hieronder

De verdwenen berg door: hr. Mijland (RHCe Eindhoven) en dhr. Thiadens (Boxtel) - uit het artikel "De verdwenen 'waterburcht' van Spoordonk

"Het eiland in de Beerze wordt op veel zeventiende en achttiende eeuwse kaarten afgebeeld met de naam ' 't kasteel van Oirschot'. De echte naam 'Ten Bergh' leidde tot verwarring. Veel kaarttekenaars omschreven 'Optenberg' als een denkbeeldig kasteel ergens tussen Spoordonk en Boxtel. Aarts (B.Aarts, kasteel Ten Bergh, in Het Brabantse Kasteel, jrg. 11- no.1 april1989) schrijft in 1989 dat de naam 'Ten Bergh' niet verwijst naar een echte berg of middeleeuwse 'Motte' (kunstmatige burchtheuvel). Waarschijnlijk is de naam Ten Bergh eenvoudig te verklaren. Het kasteel ligt bij een hoge zandheuvel op de andere oever van de Beerze, die ook nu nog plaatselijk als 'Kattenberg' bekend staat. Hoewel de heuvel maar twee meter hoger ligt dan het omringende land, is dit voor Brabantse begrippen een flinke 'berg', zeker als de omgeving bijna permanent onder water staat. De Kattenberg heeft een strategische ligging en het is goed mogelijk dat de eerste bewoners van deze streek zich hier hebben gevestigd.

Het is aannemelijk dat de omgeving van kasteel Ten Bergh veel eerder bewoond is geweest dan 1320. Tot nu toe is op die plaats geen diepgaand oudheidkundig onderzoek verricht. Misschien een uitdaging voor archeologen?"

De genoemde 'natuurlijke lus' in de Aa of Grote Stroom (Beerze) vormde trouwens de basis van onze familienaam > Lusendonc - Lusdonck.

Bronnen: o.a. Oog op Oirschot, Wikipedia > Motteburcht, Kasteel Ten Bergh en  Spoordonkse Watermolen, Heemkundekring de kleine Meijerij (Oisterwijk) - Mottekasteel, Kastelen in Nederland (Motteburchten), Campinia XIII (1983) blz. 195-212, Campinia > De verkoping van het huis den Bergh te Spoordonk in 1772.... en een eeuw Later, De historische geografie van Oirschot in vogelvlucht door Bart Leenders,  http://www. brabant.nl/upload/documenten/c/amk.pdf, http://www.dommel.nl > historische verhalen > De verdwenen 'waterburcht' van Spoordonk door dhr. Mijland (Regionaal Historisch Centrum Eindhoven - RHCe en dhr. Thiadens (Boxtel)

Nadere uitleg:

1991 - Booronderzoek naar 'Huis ten Bergh'

• Verpoorte, A. > Weerstands- en verkennend booronderzoek naar het 'Huis ten Bergh' te Oirschot. Amsterdam, 1991 (RAAP-notitie nr. 41)

• Bron: http://www.verenigdebooten.nl/oirschot1.html; http://users.bart.nl/~leenders/txt/oirschot.html > De historische geografie van Oirschot in vogelvlucht door drs. K.A.H.W. Leenders

1999 - Booronderzoek naar resten van 'Huis Ten Bergh'

• Terrein met resten van “Huis Ten Bergh” (‘een moated site’). Weiland met relief en waarschijnlijk grachtomtrek. Eventuele voorburcht bij een woonhuis of koetsiershuis. Boringen tonen aanwezigheid gracht aan. 

• In 1999 booronderzoek door J. van Gool, o.l.v. W. Verwers & H. Jansen. Daarbij o.a. aangetroffen: grachtvulling, ca 10 meter breed, die een terrein van ca 70 x 60 meter aangeeft. Op het binnenterrein liepen enkele boringen vast op puin. Weerstandsmetingen door RAAP.

• Terrein van zeer hoge archeologische waarde, beschermd ex artikel 6 van de Monumentenwet 1988

• Begin/eind-periode > Middeleeuwen laat 1050-1500 nC.

• Verklaring 'Moated Site': Laat-Middeleeuws/vroeg moderne omgrachtte, onverdedigbare, adellijke woning (schans) of stenen kamer als uitbreiding van een (ouder) motte-kasteel. Tevens is deze woning vaak onderdeel van een nederzettingscomplex. Huis Ten Bergh voldoet, volgens diverse publicaties, aan deze stelling.

• Bron: http://www. brabant.nl/upload/documenten/c/amk.pdf > Beschrijvingen Archeologische Monumenten (AMK), Cultuurhistorische waardenkaart 2005, Auteur J. Findhammer, monumentnummer 2085, 1 augustus 2006.

6 februari 2002 - Archeologisch monument Huize ten Bergh

• Het college van Oirschot adviseert de rijksdienst voor Monumentenzorg om Huize Ten Bergh aan te wijzen als beschermd archeologisch monument. Het terrein ligt ten zuiden van de Spoordonkseweg, ten westen van de kern Spoordonk. In de bodem van het terrein zijn de resten te vinden van een kasteel uit de late Middeleeuwen. Het terrein is nu in gebruik als weiland. De bescherming betekent dat de sporen in de bodem behouden blijven.  

• Bron: http://www.nieuwsbank.nl; Razende Robot Reporter, betreffende besluitenlijst van de Burgemeester en wethouders van de gemeente Oirschot op 6 februari 2002.

2008 - Contouren, van afgebroken Kasteel ten Bergh, zichtbaar gemaakt

• Een archeologische werkgroep, onder aanvoering van oud-burgemeester Frits Speetjens, heeft de contouren van het afgebroken kasteel Ten Bergh, in het weiland, zichtbaar teruggebracht. Dit kon plaats vinden dankzij de medewerking van de eigenaar van boerderij Ten Bergh, de familie Rijnen. De officiële opening werd verricht door een nazaat van de laatste bewoner van het kasteel Stefan Ridder De van der Schueren.  

• Bron: http://www.oirschot.nl > Opening Open Monumentendag bij Watermolen Spoordonk 13 en 14 september 2008

Copyright © 1990-2011 - Ad van de Lisdonk (Oostrum - Lb).

bronverantwoording

laatst bijgewerkt op 1 januari  2011

U bevindt zich op de homepage > http://www.familievandelisdonk.nl