Kasteelcomplex  'den Bergh' - Spoordonk

Spoordonkse Watermolen

Huis 'ten Bergh'

Rentmeesterwoning

Spoordonkse Watermolen 

Huis 'ten Bergh' 

Rentmeesterwoning 

Zie hier een overzicht van de bewoners van huis den Bergh

 

Omschrijvingen van het kasteel(complex):

  1. Het adellijk huis of kasteel Den Bergh, bestaande uit het "groot huys" en het "laaghuys" (tegen elkaar aangebouwd en "scheydende langs den gevel"), en daarbij: een muur (waarin ashok en privaat), een stal voor drie paarden, een koets- en brandhuis, een grote schuur met aangrenzende stal voor 18 à 20 runderen en nog eens 3 à 4 paarden, een bakhuis en een tuinkamer of zomerhuisje. In het woonhuis: kamers, kapel, keuken en overwelfde kelders. Bron: Campinia 8e jaargang (april 1978) nr.29 blz. 42-46 > De verkoping van het huis den Bergh te Spoordonk in 1672 ....., en een eeuw later.

  2. De "neerhuysinghe" of boerenwoning met een brouwerij, visrecht op de Aa (Beerze), tuinen waarin twee vijvers en vele vruchtbomen, weiland, en grachten die in verbinding staan met de Aa; gelegen bij de watermolen, in totaal 32 lopen en 17 roeden. Belendende percelen: de gemene grond en "de Bogt". De gehele dijk vanaf de molen of straat tot aan de boerenwoning behoorde tot het erf. De eigenaar moest voor eenvierde deel het schoor dat bij de molen in de straat lag, onderhouden. Bron: Campinia 8e jaargang (april 1978) nr.29 blz. 42-46 > De verkoping van het huis den Bergh te Spoordonk in 1672 ....., en een eeuw later.

  3. Verder nog: Acht percelen teelland in de "Bogt" of "Bergsbogt", de Bussers-acker" (teel- en weiland), een perceel teelland genaamd het "Groot Hoogh", een perceel weiland genaamd het "Moolen-eeuwsel", vier percelen groes- en teelland in de "Schoorbeempt", een perceel hooiland en land met houtgewas, genaamd de "Banisbeempt en een perceel hooiland en land met houtgewas, genaamd de "Polsdonck" of "Priemsteegh" gelegen in de buurtschap Hedel. Bron: Campinia 8e jaargang (april 1978) nr.29 blz. 42-46 > De verkoping van het huis den Bergh te Spoordonk in 1672 ....., en een eeuw later.

  4. Eerste koop in de verkoopakte: "Het adellijk huis Den Bergh, door water omgeven, met bijgebouw, binnenhoven, tuinen, boomgaarden, landerijen, hooischelf en visrecht; samen met de "Verlooren Kost" 8 1/2 lopen. enz. enz." Bron: Campinia 8e jaargang (april 1978) nr.29 blz. 42-46 > De verkoping van het huis den Bergh te Spoordonk in 1672 ....., en een eeuw later.

  5. "In de koopakte staat een fraaie omschrijving van het hoofdgebouw:...'het groot Adelijck huys of kasteel, genaemt de Bergh, bestaande in verscheijde zoo boven als beneden camers, kapel, keuken, verwulfde kelders, stallinge voor drie paerden, koets en brandhuys, spatiense tuyn voorzien met een menigte vrugtbomen, twee vijvers of reservoiren en fraye tuyncamer, benefens een groote neerhuysinge of boerewoning met extra groote schuur en aparte stal voor agtien à twintigh beesten en drie à vier paerden, brouwerije en bakhuys, als mede twee schelve, weyden, alle beslooten en omgeven met zeer brede en visrijke gragten en verdere wateren en vijvers, correspondentie hebbende met de revier de Groote Aa, hebbende de private regt van visserij, meede op een gedeelte van de voorgenoemde revier de Aa..." (bron: http://www.dommel.nl > historische verhalen > De verdwenen 'waterburcht' van Spoordonk door dhr. Mijland (Regionaal Historisch Centrum Eindhoven - RHCe en dhr. Thiadens (Boxtel))

  6. Nu wordt het huis van de heer van Oirschot in onze tijd wel 'kasteel' genoemd, maar in feite was het in de periode, waarover er gegevens van bekend zijn, helemaal geen kasteel. Het was niet militair verdedigbaar. Het lag alleen binnen een gracht (gedeeltelijke omleiding van de Beerze) waarover een brug lag met een poort. Er zijn geen aanwijzingen dat er een ophaalbrug was. In de contemporaine bronnen wordt dan ook nooit gesproken van een kasteel maar van 'huys ten Berch' of eenvoudig 'den Berch'. (Bron: Campinia 16e jaargang (oktober 1986) nr 63 blz. 200> Zoen-accoord voor de moord op Huybrecht Jan Aertszoen in 't Molenbroeck op 13 januari 1598 - blz. 198 t/m 202.

 

De Rentmeesterwoning

Met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid kan men aannemen dat met de in Spoordonk nog bestaande rentmeesterwoning op het oorspronkelijke kastelencomplex van huize 'ten Bergh', hetzelfde gebouw wordt bedoeld als het neerhuis of nederhuijs of nederhuysinghe zoals aangehaald tussen 1674 en 1772 in de Oirschotse archiefstukken. Als dat zo is, werd de boerderij met brouwhuis tussen 27-12-1683 en 1705 (±22 jaar) verhuurd aan Jan Janssen van de Lusdonck. (zie note 1)

De 'nederhuysinghe' behorende tot bovengenoemd kastelencomplex wordt in 1725 als volgt omschreven: "een woonhuysinghe, schuere, stallinge, schop ende verkenskoije met de helft in den benedenhoff, gereserveert het brouwhuis met de helft van een gebondt ende den oversteeck off afdack in voorschreven schuere".

Omschrijving: 'Nederhuysinghe' (neer- of nederhuis): (gevonden in diverse literatuur)

1) Een bijgebouw van een kasteel of buitenplaats, zoals: een koetshuis, stal, poorterwoning of tuinmanshuis.

2) Een kasteelboerderij.

Gezien de omschrijving uit 1725 van dit gebouw en de omschrijvingen in gevonden literatuur is het dus zeer aannemelijk dat met het neerhuis hetzelfde gebouw genoemd wordt als de nog bestaande rentmeesterwoning. De rentmeesterwoning werd vroeger ook als poorterwoning aangeduid.

Note.1 > Jan Janssen van de Lusdonck = (zeer waarschijnlijk) Joannes Janssen van de Lusdonck gedoopt op 24-1-1651 in Oirschot en overleden tussen 31-5-1724 en 31-8-1741. Hij was gehuwd met Wilhelmina Eijmersd van den Berck, en een zoon van Joannes Joannis van den Lusdonck X Maria Joannes Schellekens.

 

De Spoordonkse Watermolen

Het is niet bekend wanneer de Spoordonkse Watermolen voor het eerst gebouwd werd. Maar in 1320 waren de watermolen van Spoordonk en de windmolen ten zuiden van Oirschot 'op de hei' reeds in bedrijf als heerlijk bezit van de Oirschotse heren. Dit blijkt uit een koopakte van 24-04-1320 waarin Rogier van Leefdaal tot een accoord is gekomen met Wouter van Oirschot omtrent de koop van de "allodiale" heerlijkheid Oirschot. Door de tophypotheek, die vermoedelijk op deze goederen drukte, zaten er aan de transactie nogal wat haken en ogen. Oirschot werd verkocht ten overstaan van de schepenen van 's-Hertogenbosch en wel in een formule, die gebruikt werd bij de verkoop van onroerend eigendom.

De Spoordonkse watermolen is een onderslag watermolen die voorheen bestond uit een koren- en oliemolen. De molen kwam op 2 januari 1900 in het bezit kwam van de familie van Esch is op dit moment nog steeds in hun bezit. De huidige eigenaar, Emiel van Esch, is met zijn gezin woonachtig in het gedeelte dat voorheen de oliemolen was. Die is bij de restauratie tussen 1984 en 1994 verdwenen. De korenmolen is nu een te bezichtigen privémuseum en er kan kleinschalig graan gemalen worden.

Er is ter plekke, voor zover ik heb kunnen nagaan, geen archeologisch onderzoek verricht en bij de restauratie is daar ook geen opheldering uit gekomen. De molen heeft deel uitgemaakt van een complex. Volgens een uitgave door de tegenwoordige bewoners van de molen zou het oudste geschreven bericht over de Spoordonkse watermolen dateren uit 1453, toen op Sint Jansdag de molen verpacht werd door de rentmeester Johan van Merode aan molenaar Willem Schoemekers. Dit is niet correct, want zoals blijkt uit voornoemde acte uit 1320 dateert de watermolen reeds van voor 1320.  

Johan de Merode was de zoon van Richard de Merode en Beatrix van Petershem. Zijn moeder, Beatrix van Petershem, bracht met haar huwelijk zowel de halve heerlijkheidsrechten van Oirschot als de Spoordonkse Watermolen mee. De watermolen bleef in het bezit van de familie van Merode tot 1714. In dat jaar werd de molen aangekocht door Maarten Christiaan Sweers de Landas, op dat moment Kwartierschout van Kempenland. Al eerder had Maarten Christiaan de heerlijkheidsrechten van Oirschot gekocht. In 1802 verkocht de weduwe van Carel Hendrik Jacob Sweers de Landas de Spoordonkse watermolen (koorn- en olie-molen) op een openbare verkoop. De molen werd in 1844 verpacht aan de familie van Esch. Deze familie kocht de molen met rentmeesterwoning op 2 januari 1900.

De watermolen werd in 1501 voor zes jaar gepacht door Jan en Henrick zonen van Jan Gerardus van der Lusdonck X Lijsbet Henric Gerart Sbyens. Maar ook 32 jaar later, in 1533, zien we dat de watermolen weer gebruikt wordt door een van onze voorouders. Genoemde Henrick van der Lusdonck pacht nu samen met zijn zoon Geraert de watermolen, meestal was dat voor zes jaar.

 

Nadere uitleg:

< 14e eeuw - Van Motteburcht tot Kasteel ten Bergh ?  (voor meer informatie, klik hier)

 

1300 - Het Oirschots kasteel en de watermolen als grens

 

24 april 1320 - Verkoop van Spoordonkse watermolen

 

1362 - Hypotheek op de Spoordonkse watermolen

 

24 juni 1453 - Verpachting van de Spoordonkse watermolen

 

21 december 1464 - Verpachting van Spoordonkse watermolen

 

12 december 1471 - Verpachting van Spoordonkse watermolen

 

3 juni 1490 - Verpachting Spoordonkse water- en oliemolen

 

1e helft 16e eeuw - familie de Cort afkomstig uit Spoordonk

 

januari 1501 - Verpachting van een hoeve gelegen tussen watermolen en sluis

 

1501 - Verpachting van Spoordonkse water- en oliemolen

 P.S. - Jan en Henrich Jans kind. van der Lulsdonck zijn dus pachters van de gehele watermolen (koren- en oliemolen)

 

januari 1501 - Verpachting van een hoeve gelegen tussen watermolen en sluis

 

27 april 1507 - Verpachting van Spoordonkse water- en slachmolen

 

1515 - de Spoordonkse watermolen en waterrechten

 

11 september 1518 - Valse verklaring betreffende de Water- en Slagmolen te Spoordonk

 

22 januari 1533 - GERART VAN DER LULSDONCK als pachter van de Spoordonkse watermolen

 

Transcriptie door Jan Toirkens (Canada)

Dus:

 

±1540 - Spoordonkse watermolen op pentekening

 

< 8 juni 1542 - Brand op het huis 'den Berch'

 

1545 - de Spoordonkse watermolen en waterbeheersing

 

< 1551 - Rycalt IV woont met gezin op huis ten Bergh

 

14 mei 1551 - Jan zoon van Rycalt IV erft het kasteel te Spoordonk

 

29 april 1587 - Heer Henrick van Merode ligt ziek in huis op den Berch

 

1 mei 1587 - Twee zusters van Rycalt V wonen op huis ten Bergh

 

1589 - Huybrecht Jan int Molenbroeck was kasteleyn (beheerder) op kasteel den Bergh

 

2 februari 1594 - De heer Laureijs Rose is, komend van huize de Berg, in het water gevallen

 

30 juli 1594 - Afschieten van een vogel op de molen van huize de Berg

 

14 augustus 1594 - Het dode lichaam van Mejuffrouw Ysabel van der Linden is op huize de Berg neergezet

 

11 jun 1596 - Spoordonkse watermolen als onderpand

 

±1600 - Spoordonkse watermolen op pentekening

 

1 maart 1600 - Jan Joorden Melis is huurder van de Spoordonkse watermolen

 

29 juli 1616 - Getuigenis over de Molenstukken bij de Spoordonkse watermolen

 

11 september 1629 - Gracht bij huis 'den Bergh'

 

1645 - Kasteel met watermolen

 

1649 - Huys ofte Slot van de Merodes

 

1649 - Afsplitsing watermolen

 

1670 - Seer treffelyck huys

 

1671 - Openbare verkoop van het adelijk omwaterde huys De Berg in Oirschot

 

29 december 1671 - Publiekelijke Verkoop van goederen 'den Bergh' waaronder de waterkorenmolen en oliemolen

 

1672 - Proces over "adelijk omwaterde huysinge", genaamd "De Bergh" in Spoordonk

 

1672 - Kasteel 'den Bergh' niet beschikbaar als residentie

 

9 maart 1672 - Toewijzing publiekelijke verkoop goederen 'den Bergh'

 

26 maart 1672 - Maarten Christiaan Sweerts de Landas koopt de halve heerlijkheid Oirschot

 

1674 - Catharina Stevens koopt kasteel 'den Bergh'

 

1681 - Catharina Stevens verhuurt haar hoeve op de Cattenbergh

 

27 december 1683 - Jan Janssen van de Lusdonck huurt het neerhuis bij kasteel 'den Berch'

 

tussen 8 februari en 16 oktober 1691 - Catharina Stevens overleden, waarschijnlijk op haar kasteel den Bergh

 

1692 - Jan Hyacinth de Cort, bewoner van het kasteel, wordt halfheer van Hilvarenbeek

 

4 januari 1699 - Jan Janse van de Lusdonck huurt het neerhuis bij zijn kasteel 'den Bergh'

 

1702 - Catharina Stevens bewoont kasteel 'den Bergh'

 

4 februari 1715 - Philipus de Cort verhuurt het neerhuis bij huis 'ten Bergh'

 

19 november 1719 - Maria weduwe van Jacop Coppens is Molderinne op de watermolen van Spoordonk

 

10 maart 1725 - Philip de Cort verhuurt de 'neerhuizinge' bij kasteel 'den Bergh'

 

1748 - Verkoop eikenbomen

 

1748 > 1755 - Leegstand van kasteel 'den Bergh'

 

4 juni 1748 - Guilhelmus Johannes de Cort, nieuwe eigenaar van kasteel 'den Bergh'

 

3 januari 1749 - Verkoop roerende goederen van Kasteel 'den Bergh'

 

25 november 1755 - verkoop van het adelijk huis 'den Bergh'

 

24 november 1772 - Publiekelijke verkoping goed 'den Bergh'

 

15 december 1772 - Publiekelijke verkoping goed 'den Bergh'

 

< 22 mei 1774 - Afbraak kasteel "den Bergh"

 

1775 - Bouwmaterialen van 'den Bergh' voor kasteel Bijsterveld

 

1991 - Booronderzoek naar 'Huis ten Bergh'

 

1999 - Booronderzoek naar resten van 'Huis Ten Bergh'

 

6 februari 2002 - Archeologisch monument Huize ten Bergh

 

2008 - Rentmeesterwoning / Poortgebouw wordt particulier bewoond

 

2008 - Contouren, van afgebroken Kasteel ten Bergh, zichtbaar gemaakt

 

2008 - Heden

 

Zie ook:

http://nl.wikipedia.org/wiki/Kasteel_Ten_Bergh 

http://www.spoordonksewatermolen.nl 

http://www.molendatabase.nl/nederland/molen.php?nummer=594 (De Spoordonkse watermolen)

http://nl.wikipedia.org/wiki/Spoordonkse_Watermolen 

http://users.bart.nl/~leenders/txt/oirschot.html  (De historische geografie van Oirschot in vogelvlucht) 

http://www.benedictusdespinoza.nl/Beresteyn/Bijsterveld/Geschiedenis_van_Bijsterveld.htm

 

 

 

Copyright © 1990-2011 - Ad van de Lisdonk (Oostrum - Lb).

bronverantwoording

laatst bijgewerkt op 5 januari  2011

U bevindt zich op de homepage > http://www.familievandelisdonk.nl

 

Belangrijkste bronnen: RHC-Eindhoven / Rijksarchief 's-Hertogenbosch > Oud-Rechterlijk archief en schepenprotocollen van Oirschot; Spoordonkse Watermolen: een uitgave van de stichting huis en hoef van Brabant m.m.v. eigenaars E.en A. van Esch; Brabants Dagblad 31-3-2001 (Koffie drinken in de watermolen) & 4-2-2005 (Hoop voor Spoordonkse watermolen): Oog op Oirschot door H.J.M. Mijland,  L.M. van Hout en Drs. J.P.J. Lijten;  Campinia XIII: De Oirschotse periode van de familie de Cort, halfheren van Hilvarenbeek door Jef van Gils;  Campinia VIII: Verkoping van het huis 'den Bergh' te Spoordonk in 1672....., en een eeuw later;  Campinia VI, VIII, IX > Huis te Bergh Oirschot;  Kastelen in Brabant door Peter van der Wielen; Naamstelling door Stefan de van der Schueren (Prinsenbeek); Genealogisch onderzoek en familiegeschiedenis door Ad van de Lisdonk (Oostrum - Lb), De historische geografie van Oirschot in vogelvlucht door Bart Leenders, Website van de Spoordonkse Watermolen > http://www.spoordonksewatermolen.nl,